Artikelenreeks 1

1 - Lang zullen we leven……, maar ook in de gloria?

2 - Goed ouder worden gaat niet vanzelf.

3 - Zoals de ouden zongen, zo piepen we nu nog

4 - Ouder-worden anno nu

5 - Aandacht voor ouder-worden

6 - Hoe laten ouderen zich zien?

7 - Van dartele vitalo naar gebrekkige oudere

8 - Ouderen en hun sociale omgeving, plussen en minnen

9 - Misverstand rond ouder-worden

10 - Nog wat fysieke aspecten van ouder worden

11 - Kras ouder worden

12 - Leven naar ouder-worden

13. De vergrijzing slaat wereldwijd toe

"Ik kan heel goed alleen zijn. Ik lijd niet aan een eenzaamheidssyndroom" - 

Hedy 'd Ancona

Als je mij iets wil laten, dan kun je me mailen: h.v.veldhuijzen@gmail.com

'We vieren het nieuwe ouder-worden'

1 - Lang zullen we leven……, maar ook in de gloria?

De bevolking veroudert. Aan de ene kant is er de ont-groening door daling van het geboortecijfer en aan de andere kant neemt de levensverwachting op hogere leef-tijd enorm toe. De ouderen van nu en straks worden gemiddeld ouder en zijn langer vitaal dan voorheen.  De  baby-boomgeneratie heeft inmiddels de leeftijd van 75 jaar be-reikt. En elk jaar komen er 60.000 55-plussers bij. De piek van het overlijden ligt thans ver boven de 80 jaar. We krijgen er elke week een weekend bij. Vergrijzing wordt aangemerkt als het grootste luxeprobleem uit de geschiedenis.  

Maar in verband met die toename van het aantal levensjaren speelt er een interessante kwestie. Er werd lange tijd van uitgegaan dat we weliswaar langer leven, maar dat we al die gewonnen jaren ook zieker en gebrekkiger zullen doorbrengen. Dus vandaar de bange aanname dat de kosten in de ouderenzorg binnen niet al te lange tijd gierend uit de klauwen gaan lopen!  Er is echter een discussie aan de gang over de vraag of het wel of niet zo zal zijn dat het aantal krakkemikkige jaren toe zal toenemen naarmate we ouder worden. Voor mannen stijgt het aantal gezonde jaren gemiddeld van 65 naar 70 en voor vrouwen van 62 naar 70. Da's heel mooi! Maar de vraag is dus of het aantal gebrekkige jaren in onze laatste levensfase constant blijft (namelijk tussen de vijf tot tien jaren) of evenredig zal toenemen met het stijgen van het aantal levensjaren. Dat de meeste ouderen uiteindelijk toch iets gaan mankeren, is wel zeker. Doorgaans gaan we nou eenmaal niet gezond dood. Een extra aandachtspunt hierbij is nog dat door de medische vooruitgang het aantal mensen met chronische ziekten (waaraan mensen vroeger vaak overleden) behoorlijk zal toenemen. En daarnaast zal het aantal vijftigers met obesitas sterk stijgen. Sinds de jaren ’80 is dat nu al meer dan verdubbeld! 

Veel mensen willen wel oud worden maar niet graag oud zijn. Dus de vraag is hoe we zolang mogelijk goed kunnen omgaan met ouder-worden en wat er moet veranderen om niet als oudere op de maatschappelijke 'schroothoop' te belanden. Hoe kunnen we zinvol en goed blijven leven? En ontdekken wat de zin of de betekenis van deze levensfase kan zijn. Hoe kan die zin(volheid) er uit zien. Ouderdom wordt veelal nog verbonden met ziekte of lichamelijk gebrek, aftakeling en verzwakking. Beter is het om te benadrukken welke kansen zich voor ouderen aandienen als ze niet meer aan het arbeidsproces deelnemen. En tenslotte, ouder-worden is ook een geestelijke, spirituele weg en de levensverhalen van ouderen zijn een aangrijpingspunt van zingeving. Over dit soort van aandachtspunten zal het gaan in mijn artikelenreeksen 1 en 2 in het kader van ouder-worden.

Door de sterke groei van het aantal ouderen in de laatste tientallen jaren en door de veranderende positie van de ouder-wordende-mens komen ouderen voor nieuwe vragen te staan. Wat kan ik met mijn vrije tijd? Vrijwilligerswerk of toch niet afgewerkt? Is scholing nog zinvol? Hoe maak ik nieuwe contacten? Wat zijn de voordelen van het ouder worden? Hoe ontdek ik mijn eigen mogelijkheden, maar ook mijn beperkingen? Wat kan ik met mijn kennis en levenservaring? Hoe kijk ik terug op mijn leven en wat wil/kan ik in de toekomst? Welke betekenis en invloed heeft mijn levensbeschouwing? 

Allemaal vragen, die vaak ontstaan door gebeurtenissen zoals: pensionering, kinderen die het ouderlijk huis verlaten, verlies van een partner, kind, vriend of kennissen. Hierdoor kunnen allerlei gedachten en gevoelens opgeroepen worden waar we niet altijd raad mee weten. Zoals, hoe kan ik nog genieten, hoe zie ik mijn toekomst, voor wie ben ik nog nodig, hoe ga ik om met mijn onzekerheid en twijfels, wat geeft mijn leven nog zin, hoe accepteer ik de grenzen van het ouder worden, hoe blijf ik mij zelfstandig opstellen t.o.v. kinderen, familie en instanties, wil en kan ik ondanks beperkingen zelfstandig blijven wonen. Het blijkt dat deze gevoelens, gedachten en vragen van ouderen naar jongeren te weinig worden uitgesproken. Uit angst niet serieus genomen te worden, afgewezen te worden of de ander teleur te stellen. Dat is echt heel jammer! Nog los van die onterechte angstoverwegingen kan het niet hierover praten leiden tot het je constant onbegrepen voelen in combinatie met lichamelijke klachten. 

2 - Goed ouder worden gaat niet vanzelf

Een van de belangrijke punten in het kader van ouder-worden is aandacht hebben voor samenhang in je leven. We hebben onvoldoende oog voor een leven-als-een-geheel: waar kom je vandaan, waar zit je nu en waar ben je naar op weg. En de vraag daarbij is welke oriëntaties je kiest in jouw leven.
Ander punt is dat het erop lijkt dat we de kunst van het sterven opnieuw moeten leren. Wij zijn niet zo goed in het nadenken over en het aanvaarden van de eindigheid van ons leven. Terwijl alles in ons leven eindig is: de kindertijd, het ouderschap, de liefde, vriendschap, kennis, werk, geld en zelfs roem. Dat betekent voortdurend afscheid nemen en de kunst van het opnieuw beginnen. Ouder-worden is ‘dichter bij de dood’ komen. Heel de filosofie heeft als uitgangspunt dat mens-zijn betekent: weten dat het leven sterfelijk en eindig is en dat je je leven daar naar hebt in te richten. Centrale vraag bij dit alles is: hoe wil ik leven? Het antwoord op die vraag is persoonlijk van aard en is voor elk mens anders. En iedereen zal zelf de  praktische wijsheid moeten ontwikkelen die daarbij past. Dat vraagt aandacht voor eigen autonomie en authenticiteit, deugden en waarden, geluk en genot, integriteit, eindigheid en tijd, zelfzorg en zin.

Een paar belangrijke thema’s in dit verband zijn: het begrip en de betekenis van 'voltooid leven’ en het veranderen van je levensstijl. Het begrip 'voltooid' heeft te maken met het inrichten van een nieuwe ‘agenda’ voor onze derde levensfase. De kinderen zijn de deur uit, het arbeidsproces is afgerond en de meesten zijn min of meer welgesteld. En het is goed om voortijdig van levensstijl te veranderen. Minder op onszelf gericht, want we hebben de meeste van onze doelen al bereikt. Minder op comfort gericht, meer bezonnen, meer tijd voor de ander en voor de volgende generatie. Ouderen hebben immers een enorme kennis en levenservaring opgedaan die we zouden kunnen inzetten voor advies aan jongeren die met het leven worstelen.

"Voltooid leven’, waaraan kun je dan denken? Misschien aan een huis of een schilderij. Die kunnen voltooid zijn, af zijn. Maar ons leven is geen product, geen klus die geklaard kan worden. Dus dat is het toch niet. Dan misschien belangrijke doelen die een mens zich in het leven gesteld heeft: kinderen krijgen en opvoeden, je werk doen, een organisatie leiden, een boek schrijven. Als iemand nog volop bezig is met die doelen en plots overvallen wordt door de mededeling dat hij nog maar drie maanden te leven heeft, dan zeggen we: dit leven wordt afgebroken. Een onvoltooid leven dus. Hoe meer iemand echter bereikt heeft waarnaar hij streefde, des te meer kan iemand bereid zijn de dood onder ogen te zien. Dan nadert het menselijk leven zijn voltooiing. Maar misschien kan ‘voltooid’ worden opgevat als te moe, te zwak en te traag om nog verder vorm te kunnen geven aan je leven. Dan bedoelen we ‘voltooid’ in de zin van verzadigd. De mogelijkheden zijn dan fysiek en mentaal uitgeput. Je kunt zelfs passief niet meer de rol spelen om er voor anderen te zijn. Het leven is dan eerder een straf dan een gave geworden. Je kunt het niet langer opbrengen. Op zo'n moment zouden bijvoorbeeld de kleinkinderen om opa heen kunnen gaan staan en zeggen: 'Opa, wij helpen jou dood te gaan, want wij zien dat jouw leven voltooid is'. Iemands dood is dan in overeenstemming met zijn leven; een spiegel van het geleefde leven.

Je zou kunnen zeggen dat in het in dit laatste geval over stervenskunst gaat. Dat is geen platte of egoïstische zelfbeschikking zoals menigeen vindt. Integendeel! Deze stervenskunst is uitermate sociaal en kan alleen beoefend worden samen met de medemens. Je besluit niet op je eentje er een eind aan te willen maken, maar je bent er aan toe na een proces van voltooiing en in samenspraak met je dierbare naasten.

In de genoemde bloemlezing is gezocht naar antwoorden op deze vragen door bekende en minder bekende teksten over ouderdom aan te halen van klassieke en hedendaagse denkers en grote schrijvers. 

En wat blijkt: van Plato tot en met Simone de Beauvoir is er vooral veel nagedacht over de dood en nauwe-lijks over het ouder-worden. Dat komt omdat de dood vroeger veel meer dan tegenwoordig op alle leeftijden toesloeg en daarmee een belangrijke rol speelde in elk denken over de toekomst. Over het ouder worden zelf liepen de meningen sterk uiteen: van extreem somber, via berustend en aanvaardend naar opgewekt en uiterst vitaal. Scepsis over de ouderdom als een periode van fysiek verval en mentale aftakeling is van alle tijden. Zo denken volgens Aristoteles oude mensen wel iets, maar weten ze niets. Dat komt doordat ze in hun eigen leven veel stomme fouten gemaakt hebben en intussen vaak bedrogen zijn. Ouderen zijn kwaadaardige, achterdochtige en wantrouwige lieden omdat het leven hen diep vernederd heeft. Hun gezeur en geklaag is pure wraak voor alle vernedering die ze hebben moeten ondergaan in hun leven. Na Aristoteles leggen ook latere filosofen bittere getuigenissen af over het ouder worden. De Franse moralist De La Rochefoucauld: ‘De ouderdom, dat is de hel voor de mens!’ En Rousseau vermoedt, naarmate hij ouder wordt, dat zijn leven tamelijk mislukt is. Schopenhauer gaat nog een stap verder: ‘Als je jong bent en er wordt aan de deur geklopt, denk je: ha, wie zal dat zijn? Als je oud bent en er wordt aan diezelfde deur geklopt, denk je: wat krijgen we nou?’ Ouder worden is een gestaag proces van desillusionering, aldus Schopenhauer. De ouder wordende mens ontdekt het boerenbedrog van de wereld: geluk bestaat niet.

Je zou na het voorgaande bijna levensmoe worden als er niet ook grote denkers waren die een positievere voorstelling van zaken geven. De Romeinse denker Cicero bijvoorbeeld breekt juist een lans voor de ouderdom. Ouder worden is volgens hem een eigen levensfase met eigen specifieke kwaliteiten. Oudere mensen worden weliswaar geleidelijk fysiek zwakker, maar hun wijsheid en gerijpte oordeel maken hen uitermate geschikt voor bestuur en beleid. ’Elke ouder wordende mens doet er goed aan de schat aan eigen ervaringen te koesteren en de verworven levenswijsheid verder uit te bouwen’. Ook stak Cicero toen al de draak met mensen die zonder enig zelfrespect uit alle macht ‘jong’ wilden blijven. Dat wil zeggen: onervaren, onwetend, onbesuisd. Kortom, beginnelingen. Laten de ouderen liever proberen een lichtend voorbeeld te zijn voor de jeugd. Bovendien zijn ouderen zeer geschikt en graag bereid om te zorgen voor anderen. Dat zijn opwekkende geluiden! Oók in onze tijd waarin ouderen in de media niet zelden afgeschilderd worden als demente sukkels en zorgbehoeftigen. Maar de ware pleitbezorger van het goed ouder-worden is zonder twijfel de Duitse romanticus Goethe. Ouder worden was een feest voor de 80-jarige. Hij studeerde en reisde nog op hoge leeftijd, zocht graag het gezelschap van jonge mensen op – vooral van vrouwen – en maakte indruk op hen met zijn humor en kennis. ‘Wat je hebt meegemaakt, moet je weten te waarderen, het meest als nadenkend mens op hoge leeftijd.’ Voor Goethe betekende ouder worden, in navolging van Cicero, een nieuwe fase met eigen mogelijkheden. Eindelijk is hij vrij van de meeste dwalingen uit zijn jeugd. Hij voelt zich bevrijd van de verplichtingen die het werkzame leven aan hem oplegde. Eindelijk kan hij tijd vrijmaken voor zijn vrienden en met hen genieten van de investeringen die hij eerder in zijn leven heeft gedaan. Ook als 80-jarige bleef Goethe op zoek naar nieuwe perspectieven op de wereld en naar nieuwe mogelijkheden om zichzelf uit te drukken. Dit gedachtegoed van Goethe lijkt sterk door te werken in onze hedendaagse ervaring van ouder worden. 

Wie willen we geweest zijn? Wat willen we aan onze geliefden, aan andere mensen, aan de aarde nalaten? Als we weten waarom we geleefd hebben, kunnen we ons des te beter verzoenen met de dood. Eigen jouw leven toe aan jezelf! Oók en vooral naarmate je ouder wordt. De grote uitdaging is dat mensen hun eigen geïntegreerde levensverhaal ontwikkelen.

4 - Ouder-worden anno nu

Onlangs stuitte ik op een uitspraak van de Duitse filosoof Ernst Bloch. ‘Wanneer de oogst van de ouderdom een bezinning is op de weg die je hebt afgelegd en die je nog altijd aan het afleggen bent, kun je in dialoog met de afta-keling en de dood des te opener leren staan voor het moment en voor de toekomst’.

Ik werd hierdoor getroffen omdat het heel raak een paar belangrijke aspecten verwoordt van ouder-worden.Ten eerste dat ik, aanbeland in het seniorenbestaan, kan terugkijken op een leven waarvan de opbrengsten geoogst mogen worden. Maar dat niet alleen. Er bestaat een verband tussen mijn verleden, mijn heden en mijn toekomst. En ik kan mijn hier-en-nu en mijn toekomst met een open blik verbinden met mijn onafwendbare aftakeling richting een naderend einde. Een dergelijke gedachte maakt je ervan bewust dat jouw leven is op te vatten als één geheel. Een geheel met voor jou herkenbare verbanden die je in jouw levensverhaal als rode draden herkent of alsnog gaat ontdekken. En ondertussen beoefen ik de kunst van het oud-worden. Ofwel, ik oefen vlijtig een lach en een traan bij elk verschijnsel van verval dat me nu en de komende tijd bespringt. Gelukkig zonder materiële redenen tot mopperen. Dat geldt trouwens voor de meeste Nederlandse ouderen. Reden tot feest! In Nederland zit namelijk de kleinste kans op armoede bij de gepensioneerden. Nergens op de wereld is er zo weinig armoede onder ouderen als in Nederland. Zo, dat mag ook wel eens gezegd zijn!  Volgens cijfers uit 2019 van het CBS is ruim tachtig procent van de 80-plussers in Nederland gelukkig. Het aantal tevreden 75-plussers nu is hoger dan twintig jaar geleden. En vrijwel iedereen vindt een goed gevuld leven tot 80 of 90 jaar genoeg.

School en studie afgerond, gezwolgen in de eerste grote liefdes, carrière gemaakt, kinderen opgevoed en ouders begraven. In grote stappen is het bij ons ouderen zo ongeveer gegaan. En je vraagt je verbaasd af, welke mijlpalen kunnen daarna je levenspad nog markeren? Eén ding is zeker, een lang leven komt steeds meer binnen handbereik. Of we dat ook allemaal willen, is weer wat anders. Immers, hoe vullen we al die extra jaren zinvol? In ieder geval niet op de manier van vroegere generaties ‘ouden van dagen'. Alles in z’n tijd gezien en geplaatst natuurlijk. Wat toen voor velen een aangename manier van je laatste dagen slijten was, ziet er nu echt heel anders uit.  Het is tegenwoordig not done om na je pensioen achter de geraniums te gaan zitten. De levensstijl van de huidige senioren is nu veel meer die van de sociale groep waar we bij horen en niet meer die van de leeftijdsgroep. We trekkken niet meer vanzelfsprekend de pantoffels aan. Een zestiger van nu kan moeiteloos op zijn gympen hippe plekken bezoeken. Niemand zegt meer tegen me: ‘daar ben jij te oud voor’. Als je senior bent, kan tegenwoordig alles nog in je leven. Je bent kortom geen gevangene meer van je leeftijd. En hoewel ouder-worden een natuurlijk en onontkoombaar proces is, kan je dat zo aangenaam mogelijk doen.

Je ziet dat de drie gescheiden en opeenvolgende levensperiodes van vroeger – school, werk, pensioen – nu compleet door elkaar lopen. Je bent niet meer óf jong, óf volwassen, óf oud. Dat zorgt voor nieuwe levensstijlen en een mentaliteitsverandering bij de verschillende leeftijdsgroepen. Hanne ­Laceulle, verbon-den aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht, heeft onderzoek gedaan naar goed ouder worden. Er zijn volgens haar momenteel twee dominante beelden als het om ouder-worden gaat. Het ene is het ‘vervalverhaal’. Ouder worden is in dit beeld een proces van onontkoombare achteruitgang, dus van ellende en verlies. Het andere beeld is het ‘trotseerverhaal’. Als je er maar hard aan werkt, kun je best jong blijven. Beide beelden deugen niet echt. Succesvol oud-worden meten we kennelijk af aan standaarden die horen bij jongere levensfasen. Dus vlot, vitaal en beweeglijk blijven. Terwijl je ook als je traag en krakkemikkig wordt wel degelijk heel succesvol kunt zijn. Hoe goed kun je omgaan met verlies en je toenemende kwetsbaarheid? Hoeveel liefdevolle zelfacceptatie heb je tot je beschikking? Dat klinkt misschien allemaal passief, maar dat is het niet. De meeste mensen moeten zich daar echt van bewust worden en zoiets actief leren. We kunnen wat dat betreft op latere leeftijd dus nog enorm groeien.                                                      Ik moet anno 2020 helaas constateren dat we daar nog steeds veel te weinig oog voor hebben. Er heerst in onze samenleving nog immer een grote culturele verlegenheid en verkniptheid rond ouder-worden. Of we overdrijven de boel, of we laten het er bij zitten, of we stoppen het weg.

Voel je je zo oud als je bent? De meeste mensen niet. Dat we ons jonger voelen en gedragen, hangt samen met de gestegen levensverwachting. Daarenboven helpt, ondanks krakende ledematen en verzakkend vel, nieuwsgierig blijven ook een fors handje om jeugdigheid uit te blijven stralen waar geen leeftijdcijfer op te plakken is. Tegenwoordig ben je trouwens op je 30ste lang niet meer op de helft van je leven, maar pakweg op een derde. En hierdoor verschuiven ook de levensfasen die we doormaken en het bijbehorende gedrag. Meer dan de helft van ons zegt: ‘Pas vanaf 67 jaar ben ik een senior en tussen mijn vijfenzeventigste en tachtigste word ik pas oud’. Elk decennium winnen we twee à drie jaar aan levensverwachting. En een baby die nu geboren wordt, maakt dikke kans gemiddeld ruim honderd te worden. Met uitschieters naar 135 jaar! Tenslotte, of en hoe je oud wordt, hangt ook af van genen, toeval en omgeving. Met omgeving bedoel ik dan vooral opvoeding, scholing en je eigen gedrag.

Hoe dan ook, als kind vroeg je je af: ‘Wat ga ik doen als ik later groot ben?’ En als je de seniorenpoort nadert vraag je je af: ‘Wat ga ik doen als ik straks ouder ben?

5 - Aandacht voor ouder-worden

We blijven langer jong en we worden later oud. En we zijn nog nooit zo gezond geweest. Grenzen tussen jong en oud vervagen. Er zijn nu meer mensen ouder dan 60 jaar dan jonger dan 20. De Wereld Gezondheids Organisatie heeft uitgerekend dat tot 2050 het aantal zestigplussers in de wereld groeit naar 2 miljard! Daarmee groeit hun aandeel in de totale wereld­bevolking van 11 naar 22 procent. Nooit eerder zijn we zó oud geworden als nu en zijn senioren in hoofd en lichaam zo jong gebleven. In de eerste helft van deze eeuw zal het aantal tachtigplussers bijna vervier-voudigen. Nog nooit hebben kinderen zo vaak hun groot-ouders en zelfs hun overgrootouders tijdens hun leven gekend als nu. Dit alles vormt een van de belangrijkste sociale veranderingen van deze eeuw. Dus alleszins de moeite waard om over het onderwerp ouder-worden actuele studies en gedachten te verwerken in deze artikelenseries.

De meeste senioren verkeren in een prima gezondheid! Hooguit 10 procent van alle zestig-plussers kan niet of nauwelijks op zichzelf leven. Van de 85-plussers woont ongeveer 70 procent nog thuis en is redelijk zelfstandig. Vraag 65-plussers hoe ze hun kwaliteit van leven waarderen en 90 procent zegt dat het prima gaat. Kortom, we zijn en voelen ons langer jong en we worden later oud. Dat heeft in westerse landen enorme sociale, culturele en economische gevolgen. Maatschappelijk gezien is vijftig altijd een soort symbolische grens geweest. In de media en in reclames tel je voor je vijftigste nog mee, maar daarna niet echt meer. We zien hier dat geldende normen en realiteit  met elkaar botsen en niet met hun tijd mee gaan. Iemand die nu vijftig is, heeft immers nog veertig of vijfenveertig jaar te leven! Nu ben je vanaf 65 jaar een senior en word je pas tussen je vijfenzeventigste en tachtigste oud.  Als ik op straat loop, vind ik het steeds moeilijker om iemands leeftijd in te schatten.  Senioren scheiden én hertrouwen ook nog ‘s vaker. Omdat ze vinden dat ze nog in ‘een vol leven’ verkeren. Verder zie je dat de ooit drie gescheiden en opeenvolgende levensperiodes – school, werk, pensioen – nu compleet door elkaar lopen. Je bent niet meer óf jong, óf volwassen, óf oud. Dat zorgt voor nieuwe ­levensstijlen en een mentaliteitsverandering bij verschillende leeftijdsgroepen. Je levensstijl is nu meer gekoppeld aan de sociale groep waar je bij hoort en minder aan de leeftijdsgroep. Als je senior bent, kan tegenwoordig alles nog in je leven. Je bent kortom geen gevangene meer van je leeftijd.

De eerlijkheid gebiedt me echter wel op te merken dat veel van de bovenstaande analyse vooral betrekking heeft op de man en minder op de vrouw. Er bestaat nog steeds een grote sociale ongelijkheid tussen man en vrouw. Ook waar het gaat om het proces van ouder-worden. Een man die ouder wordt, blijft mooi, is het overheersende idee. En hij wordt gezien als wijs. De sociale druk op vrouwen is groter. Vrouwen, ook oudere vrouwen, worden eerder afgerekend op hun uiterlijk dan (oudere) mannen.

Maar goed, terug naar de nieuwe levensstijl en mentaliteitsverandering van ouderen. Hun vrijheid is toegenomen om zelf te kiezen hoe ze ouder willen worden en of ze de kenmerken van ouder worden wel of niet een beetje willen uitstellen of onderdrukken. Dat laatste is een nogal ongemakkelijk punt als we moeilijk kunnen en willen accepteren dat we ouder worden. Niet alleen waar het gaat om het qua uiterlijk zo lang mogelijk jong willen lijken, maar ook maatschappelijk. Feit is evenwel dat we thans in een jongeren-maatschappij leven waarin “jeugd” overgewaardeerd lijkt te worden. Als we dit ook nog eens combineren met het gegeven dat we steeds meer in een prestatiemaatschappij leven, weten we dat alles draait om snelheid en efficiëntie. Overigens, een prestatiemaatschappij is niet als vanzelf ook prestatievol, maar dat terzijde. Het zijn nu wel vooral de korte termijnprestaties die gewaardeerd worden. En ervaring past hier niet zo bij; dat is meer een  lange termijnprestatie en lijkt nogal uit de gratie te zijn. Wel een beetje dom. Ook als we weten dat veel ouderen nog best willen werken, maar net meer mogen. Dit brengt onder andere met zich mee dat bijvoorbeeld in Frankrijk meer dan een miljoen gepensioneerden ‘onzichtbaar’ werk doen. Maar ook aan het koopgedrag van ouderen valt af te lezen dat ze helemaal niet zo behoudend zijn als wordt verondersteld. Zo weten we bijvoorbeeld dat de gemiddelde leeftijd van iemand die bijvoorbeeld een nieuwe auto koopt rond de 55 jaar is. En die groep ouderen kiest steeds vaker voor een ander of beter merk. Ouderen worden so wie so door het Europese bedrijfsleven nog steeds onvoldoende gezien als een interessante consument. Dat is onbegrijpelijk. Want ongeveer 50 % van alle consumenten-uitgaven wordt gedaan door mensen van boven de 50. Het gaat dan om alle producten en diensten die beantwoorden aan de vraag van ouderen.

6 - Hoe laten ouderen zich zien?

Als je op straat loopt, is het steeds moeilijker om iemands leeftijd in te schatten. Dat komt voor een deel omdat we tekenen van ouderdom zo lang mogelijk verbloemen. Wie jong en vitaal oogt, hoort er immers (nog) bij. Dat streven wordt al jaren door de commercie ondersteund. De anti-aging-industrie draait overuren. Daar gaan wereldwijd hon-derden miljarden euro’s in om. Het gekke is, dat we weten dat we langer leven dan ooit en dat we tegelijkertijd dat oud-worden steeds vroeger proberen te ontkennen. Ouder-dom is meer dan ooit een ongewenst nastadium geworden van de jeugd. Maar wie er vooral op uit is zijn jeugdig-zijn als levensfase te verlengen, wordt vroeg of laat een vervormde imitator van zichzelf. Die weerzin tegen de ouderdom wordt gevoed door het populaire idee dat we ons leven helemaal zelf in de hand hebben. We leven in een cultuur die er alles aan doet om je jonger te laten voelen en te ogen dan je bent. Ook omdat je jonger wanen of voordoen kennelijk een manier is om jezelf in een positief daglicht te stellen. In onze samenleving wordt een jong uiterlijk en ‘jong’ gedrag immers gezien als iets nastrevens-waardigs.

Door onze toegenomen vrijheid en financiele mogelijkheden kunnen we ook veel meer zelf kiezen hoe we ouder willen worden. En of we de kenmerken van ouder worden een beetje willen uitstellen. Overall lijken we steeds minder te accepteren dat we ouder worden. Die niet-acceptatie maakt onderdeel uit van een merkwaardige paradox: enerzijds zijn we nog nooit zo gezond oud geworden als nu en anderzijds is het nog nooit zo moeilijk geweest om ‘normaal’ oud te worden. Best ingewikkeld. Je wilt niet zo’n oude man worden die de hele tijd over het toenemende verlies van uiterlijk verval treurt. Maar het is ook niet goed als jij als ouder-wordende man de enige bent die zijn ingezette vergane glorie niet in de gaten heeft. Mijn generatie heeft nogal last van dit euvel. Dat komt omdat ‘wij’ in de jaren zestig van de vorige eeuw (ja, ja!) in meerderheid parmantig verklaarden dat de slogan ‘forever young’ in ons geval best eens een haalbare beginselverklaring zou kunnen blijken te zijn. Een soort gecompliceerde combinatie van ontkenning en zelfbedrog. Want ook ‘onze’ oude dag is niet een voorbijgaand verschijnsel en zal uiteindelijk levens-bedreigend aflopen. Niet-ouder-worden is onmogelijk. Er zit óók een houdbaarheidsdatum op zo lang mogelijk jong zijn. En daarna krijgen we allemaal onvermijdelijk te maken met een vorm van aftakeling.  

Dus, zo kun je je afvragen, kan dat niet anders met die hooggehouden beeldvorming van een eeuwige overfitte oudere a la Zwisterleven? Vroeger, maar da’s nog niet zo lang geleden, gingen mensen als 65-jarigen met pensioen en brachten ze daarna nog een paar jaar op een bankje in het park door. Tegenwoordig volgt door de gestegen levensverwachting na de pensioenstart nog een geheel nieuwe levensfase van soms wel vijftien tot twintig jaar, waarin we rijker, gezonder en hoger opgeleid zijn dan ooit. Maar ondanks deze zegeningen kun je de vraag stellen: mag er vandaag de dag óók sprake zijn van zoiets als een ‘rustige oude dag’? Een periode waarin je voornamelijk simpele dingen doet zoals boeken van vroeger herlezen, lekker naar muziek luisteren uit de jaren’60, loom door plakboeken dwalen of mijmerend naar een merel staren? Bedaarde bezigheden dus, waaraan je plezier beleeft en waarvoor je je niet hoeft te schamen?

Tenslotte, waar ik steeds meer mee zit te hannesen is het voorhanden hebben van een goedwerkende naamsaanduiding voor die nieuwe groep 'jonge ouderen' in hun derde levensfase. ‘Ouden van dagen’ is iets van vroeger. En ‘senior’ ben je tegenwoordig al vanaf je 50-ste. En na je 65-ste ben je aan het ‘ouder-worden’. En als we dat vooral doen aan een van de Spaanse costa’s dan noemen we onszelf pensionado’s. Maar allemaal gaan we, ouder wordend, nog zo’n 20 tot 30 jaar mee! Ergens las ik over een uitgeschreven prijsvraag om te komen met een originele en dekkende naam voor de groep ouder-wordenden. Winnaar was iemand die met de term ‘Vitalo’ kwam aanzetten. Ik vind dat wel wat hebben! Een transparante turbotaalafleiding van het woord vitaal dat je meteen associeert met de groep vitale ouderen.

7 - Van dartele vitalo naar gebrekkige oudere

De fitte starters in het gilde der gepensioneerden genieten van het overwinteren aan één van de Spaanse Costa’s. Of ze toeren als vrije goden en godinnen door Europa met hun caravan of camper. Of ze maken zich nuttig als vrijwilliger bij een of andere seniorenclub. Maar als dat allemaal niet meer zo goed wil lukken, volgt toch snel het stereotiepe beeld van ouderen richting eenzaamheid en onomkeerbaar verval. Inclusief een toenemende behoefte aan zorg, verlies van leeftijdgenoten, minder zingeving en nul aan maatschappe-lijke betekenis. En de bejegening met een hoog ‘patronise-rend’ gehalte kan beginnen! Eenzame ouderen, die worden getrakteerd op een bingomiddagje in het buurthuis en die tussen de middagdutjes door het beste voor de gezelligheid bij elkaar kunnen worden gezet in de ontmoetingsruimte. Maar ik moet daar allemaal niet aan denken!

Naast dit weinig aanlokkelijke toekomstbeeld kan de weerzin tegen ouderdom ook worden gevoed door angst voor afhankelijkheid. Heel begrijpelijk. Het is essentieel om de autonomie van mensen zo lang moge-lijk in stand te houden. Maar we moeten ook erkennen dat we als mensen op elkaar zijn aangewezen. De eerste keer als we ons leventje bij de geboorte beginnen. Dan hebben van daar echter zelf nog niet zo veel benul van. En de tweede keer, als we 'der dagen zat' naar het levenseinde krabbelen. De vraag is in hoe-verre we dat overwegend-afhankelijk-worden ervaren. Slaat dat mijn beeld van de kwaliteit van leven en van mijn waardigheid aan gort? Of accepteer ik dat als een nou eenmaal hebbelijk gegeven. Het zal voor iedereen verschillend zijn in hoeverre afhankelijkheid als een probleem wordt ervaren en gevoeld. Voor de een is zo’n vooruitzicht een gruwel terwijl een ander zoiets tegemoet ziet als een geschenk van mede-menselijke aandacht.

Hoe dan ook, het gebrekkig ouder-worden zal ooit aanstaande zijn. Het ontkennen daarvan gaat wel over als je op een ochtend bijvoorbeeld letterlijk je bed niet meer uit kunt komen. De periode van het moedig voorwaarts gaan lukt dan alleen nog op voorwaarde van het naarstig op zoek gaan naar de nodige aan-passingen in huis en het omzien naar mobiele hulpapparaten. En je mag hopen dat het aanbelanden bij een dergelijke periode van ouder-worden niet gepaard gaat met wel of niet openlijk geuite verwijten. Alsof ouderen het aan zichzelf te wijten hebben dat hun mechaniek gaat haperen. In de trant van: ‘Gerookt zeker? Te veel rood vlees gegeten? Er met de pet naar gegooid als het op lichaamsbeweging aankwam? En ook nog verzuimd om alle gluten af te zweren? Tja, dat krijg je er dan van, het kwaad straft zichzelf.’ Zoiets…  Want oud-zijn met gebreken is ontegenzeggelijk een stigma in de op jeugd en innovatie gerichte samenleving van nu.  Dat gebrekkige oud-zijn strekt in elk geval zelden of nooit tot aanbeveling en gaat veeleer gepaard met gevoelens van schaamte. Bij de gebrekkige oudere, welteverstaan.

Het eerder door mij genoemde gevoel van zinloosheid en maatschappelijke doelloosheid slaat trouwens bij sommigen al ruim vóór hun pensioen toe. Vóór je vijftigste valt dat nog mee. Maar daarna gaat het toch wringen. In de media en in reclames wordt dat beeld wel gecorrigeerd maar ook nogal ’s overdreven richting ‘forever young’. En werkgevers verwachten nauwelijks nog iets van oudere werknemers. Heel dom, want zestigers van nu zijn wat lichamelijke en geestelijke gezondheid betreft te vergelijken met vijftigers van veertig jaar geleden. Mensen blijven langer jong en houden langer hun potentieel. Dat wordt dus nogal onderbenut. Laat mensen langer doorwerken als ze dat willen. Want wat bejaarden misschien aan heilig vuur missen, compenseren ze wel met levenservaring en relativeringsvermogen. En, langer doorwerken zal bij velen als effect hebben dat ze niet doelloos hoeven weg te kwijnen. Dat geldt zeker voor mannen, want die identificeren zich nog steeds erg met hun job. Als die niet meer naar hun werk hoven, voelen ze geen passie meer en weten ze niet meer waarvoor ze zouden moeten opstaan. Als ouderen echter langer mogen en kunnen blijven doorwerken, hoort daar wel bij dat ze zich moeten blijven ontwikkelen. Dus niet weg sukkelen maar vooral alert blijven!

Overigens zal voor de bejaarden van de toekomst het gevoel van doelloosheid veel minder gelden. Die groeien immers op in een nog dynamischer wereld dan nu het geval is. En zij zullen sneller in de gaten hebben dat je naast de maatschappij komt te staan als je bepaalde ontwikkelingen niet bijhoudt. Als ze hun openheid daarvoor weten vast te houden en geregeld nieuwe dingen oppakken, kunnen ze tot op hoge leeftijd geestelijk fris en flexibel blijven. Je brein blijven uitdagen houdt de boel geestelijk lang fit. Onze hersenen zijn veel plastischer dan we vroeger dachten.

8 - Nog wat fysieke aspecten van ouder worden

Zoals eerder door mij aangegeven, hebben we vandaag de dag moeite om onze sterfelijkheid onder ogen te zien. Met als gevolg allerlei verstoorde ideeën over ouder worden. Bijvoorbeeld heel lang jong willen blijven door ons verval sterk te vertragen. En we hebben een morele druk ontwikkeld die ons voorhoudt dat we er zelf voor verant-woordelijkheid zijn om dat proces van ouder-worden in de hand te houden. Gevolg is dat we Iemand die op een ogenschijnlijk jonge leeftijd sterft aan een soort van morele autopsie onderwerpen. Rookte hij? Dronk hij te veel? At hij te veel vet en te weinig vezels? Je krijgt de schuld voor je eigen (voortijdige) dood.