De Verschillende Stoa’s: Oud, Midden, Jong en Epiktetos 75

Het klassieke stoïcisme kan worden onderverdeeldl in drie periodes: Oude-, Midden- en Jonge-Stoa. Elk van deze periodes had zijn belangrijke filosofen. Tegenwoordig kennen we eigenlijk alleen nog maar de Jonge-Stoa. Dit komt gedeeltelijk omdat we van de Oude- en Midden-Stoa alleen maar  wat fragmenten hebben en volledige teksten uit de Jonge-Stoa. Maar ook omdat  men zich vanaf dan voornamelijk bezig gaat houden met praktische filosofie en niet meer met logica, natuurkunde, en wiskunde.  En, zoals we weten, wij mensen zijn niet veel veranderd door de jaren heen. We hebben nog steeds dezelfde problemen en emoties als toen. De levensfilosofie van de Stoa, die gaat over de mens in zijn omgeving, is dus nog steeds relevant. En de afgelopen decennia is er een soort van nieuwe opleving van het stoïcisme waarneembaar met  een moderne interpretatie van de oude levensfilosofie.

De oprichter van het stoïcisme - dus van de Oude Stoa - was Zeno van Citium. Hij is de grondlegger van de levensfilosofie van het stoïcisme. Helaas is van de periode van de Oude Stoa vrijwel geen enkele tekst bewaard gebleven.

De Midden-Stoa vormt een overgangsperiode waarin de ideeën die ontwikkeld waren in Griekenland hun weg vonden naar de Romeinse wereld.

Als we tegenwoordig spreken over het stoïcisme dan bedoelen we vrijwel altijd het stoïcisme van de Jonge Stoa, dat bloeide in het Romeinse Rijk. In tegenstelling tot de eerdere Stoa’s, ligt de focus van de Jonge Stoa vrijwel uitsluitend op de levensfilosofie. Dus over de mens in zijn omgeving: ‘hoe kunnen we omgaan met tegenslagen?’, ‘wat is een goed leven?’, ‘hoe kunnen we gelukkig worden?’

Binnen de Jonge Stoa zijn er vier belangrijke filosofen. Van

henzijn ook volledige teksten voorhanden. Seneca (één van

de eerste stoïcijnse filosofen die minder doctrinair en dogma-

tisch is), Musonius Rufus (leraar van Epictetus), Epictetus

(zie verderop) en Marcus Aurelius, de latere keizer van het

Romeinse Rijk, die in zijn persoonlijke dagboek constant aan

het reflecteren is over hoe hij een beter mens en een betere

keizer kan worden.

Epiktetos en de Stoa

Het boek ‘De wereld vóór God’ van Kees Alders biedt een in-

troductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld.                        Marcus Aurelius

Ook Epiktetos (ofwel ‘Epictetus’), grondlegger van de Stoa, wordt daarin behandeld. Over het Stoïcijnse gedachtengoed  heb ik het al eerder gehad in Mijmering nr. 20. In deze en volgende Mijmering ga ik er – met dank aan het zoéven genoemde boek - wat uitgebreider op in. Met Epiktetos als centrale figuur.

Epiktetos leefde in de tweede helft van de eerste eeuw van onze jaartelling. Een deel van zijn leven was hij slaaf. Slavernij was in Rome niet aan ras of afkomst gebonden en niet alle slaven werden even slecht behandeld. De slaven in de mijnen hadden het uitzonderlijk slecht, maar slaven bij een meester in de stad behoorden vaak tot het hogere personeel en konden zelfs eigen vermogen beheren. Zo ver schopte Epiktetos het waarschijnlijk niet, maar als slaaf had hij het in ieder geval toch redelijk goed getroffen. Van zijn meester, Epafroditos, mocht hij filosofie studeren. Nadat hij was vrijgelaten of zich had vrijgekocht, bracht Epiktetos zijn jaren door als filosofisch docent. Eerst in Rome en later in Epirus, in het huidige Griekenland. Tot zijn publiek behoorde onder andere Hadrianus, de latere keizer van Rome.

Zelf heeft Epiktetos nooit geschreven. Maar op basis van zijn onderwijs vervaardigde een van zijn leer-lingen en geschiedschrijver, Arrianus,  een handboekje Encheiridion.  En Arrianus gaf  ook college-dictaten uit. Het handboekje gaat onder meer in op ‘de vrije wil’ en het onder-scheid tussen dingen die binnen onze macht liggen en zaken die daarbuiten liggen. Dit handboekje heeft trouwens ook invloed gehad op de cognitieve therapie binnen de hedendaagse psychologie.

De stoïcijnen hadden een deterministisch wereldbeeld. Alles gebeurt zoals het gebeuren moet. Dit staat natuurlijk op gespannen voet met het idee van de vrije wil. Want een vrije wil is onmogelijk in een wereld waarin alles al vastligt. En in een wereld waarin alles vastligt kun je ook geen vrije emoties hebben. En, als alles van tevoren al vast ligt en alles zeker is, waarom zou je dan nog je best doen?  Ofwel, de Stoa zou kunnen worden verweten dat het aanzet tot lijdzaamheid.

De vroege stoïcijn Chrysippos had hier een – zij het theoretisch -  antwoord op.  Er zijn twee zaken, zo stelt hij, die bepalen hoe een cilinder van een berg afrolt: de steilheid van de berg en de vorm van de cilinder. Op het eerste heeft de cilinder geen invloed, voor het tweede is de cilinder zelf wel degelijk ‘verant-woordelijk’, omdat dat om een intrinsieke eigenschap gaat. Dat is de vrije wil van de cilinder: de intrinsieke eigenschappen.

Dit lijkt een flauwe truc. En veel denkers brengen hier tegenin dat in een volkomen deterministische wereld iets of iemand ook op zijn eigen intrinsieke eigenschappen weinig invloed heeft. We zijn toch immers geen ontwerpers van onszelf? We zijn er een gevolg van. In onze huidige tijd zijn we geneigd determinisme te zien als een filosofie die leidt tot de conclusie dat alles bestaat uit lijdzame en willoze materie.

De stoïcijnen zien dit anders. Zij hebben weliswaar een deterministisch wereldbeeld, maar geen mecha-nistisch wereldbeeld. Wij zijn geen willoze slaaf van dingen die ons vormen, maar een actief deel van het wereldgebeuren. En dat bestaat niet uit dode materie. Alle materie is volledig doordrongen van een krach-tige wereldgeest, noem het een soort levensvonk. En iedereen is verantwoordelijk voor zijn eigen rol in dat gebeuren. Dat wat van onszelf is, daar zijn we volgens de stoïcijnen dus wel degelijk verantwoordelijk voor.

Epiktetos is de stoïcijn die dit inzicht verder heeft uitgewerkt. De kern van Epiktetos’ leer wordt goed samengevat in het volgende citaat, dat overigens niet van hem is:

‘Maak gebruik van wat in je macht ligt, en aanvaard het overige zoals het komt. Sommige dingen zijn aan ons om te doen en andere dingen zijn niet voor ons weggelegd. Onze meningen zijn van onszelf, net als onze impulsen, verlangens, afkerigheden. Onze lichamen zijn niet van ons, evenmin als onze bezittingen, onze reputaties of onze openbare ambten.’

Volgens Epiktetos zijn er dus twee scenario’s: soms zijn we bij machte dingen te veranderen en soms liggen dingen buiten onze macht. Aan de dingen die buiten ons vermogen liggen kunnen we vaak maar weinig doen. Maar binnen onze macht ligt wel onze houding tegenover omstandigheden. Dus stel, je breekt je been op een heel onhandig moment. Dan kun je je daar over opwinden, of bij de pakken neer zitten. Epiktetos nu stelt dat je de situatie zoals die is niet kan veranderen. Wat je wél kunt doen is er het beste van maken. Bijvoorbeeld door te genieten van de voorgeschreven rust. Het je verzetten tegen zaken waar je geen invloed op hebt, is het ultieme recept voor ongeluk. Maar waar we wel invloed op kunnen hebben, zijn onze eigen emoties.

• Herman

Nog een paar Stoa-wijsheden 76

Als ik ruzie met iemand heb, dan ben ik waarschijnlijk kwaad omdat die ander de zaken anders ziet dan ik. Dan kan ik proberen te overtuigen en misschien wel met succes. Maar als dat succes uitblijft, dan heeft het weinig zin daar kwaad over te zijn of te blijven. Want dan zijn er twee dingen mogelijk: De ene uiterste mogelijkheid is dat ik gewoon ongelijk heb. Ik maak een denkfout en ben dus onterecht kwaad. Daarmee berokken ik vooral mijzelf schade. De andere uiterste mogelijkheid is dat ik wél gelijk heb. Maar ook dan ben ik onterecht kwaad. Want de ander doet aan zelfbedrog. Dan moet ik niet kwaad op hem of haar  zijn, maar kan ik beter medelijden hebben. Immers, door een denkfout te maken doet die ander vooral zichzelf schade aan.

In beide gevallen is het dus onredelijk om kwaad te zijn. Daar heb ik uiteindelijk alleen mezelf mee. Op datgene waarop ik kwaad ben, heb ik weinig invloed. Maar het ‘kwaad worden’ doe ik uiteindelijk zelf, en dat proces kan ik wel beïnvloeden. Bijvoorbeeld door mildheid te betrachten, een open houding aan te nemen of afleiding te zoeken. Door tot rede te komen kan ik mijn kwaadheid te lijf gaan. En dat is aan te raden, want kwaadheid is een bijzonder onprettige emotie. Daarenboven leidt kwaadheid tot weinig goeds.   

Een andere wijsheid is dat een gevecht voeren met de omstandigheden meestal zinloos is. Het is het ge-vecht met jezelf waar het om draait. De les van Epiktetos is dat zelfsturing begint met het onderkennen van je eigen beperkingen. Vrijwel al het menselijk falen komt voort uit onrealistische verwachtingen. Wie zich concentreert op de dingen die binnen zijn macht liggen, heeft het meeste succes en de grootste kans om geluk te bereiken.

En dan onze emoties. Epiktetos raadt een afstandelijke houding aan. Ook ten aanzien van verdriet. De stoïcijnse les is: heb het moment lief, ken jezelf, doe je plicht, en praktiseer verder volkomen onthechting. Wie niet kan accepteren dat alles waar we van houden vergankelijk is, leeft continu in angst en kan niet gelukkig zijn. Sterker nog, hij kan eigenlijk niet eens echt houden van dat wat er is. Daarvoor neemt de angst in zijn leven teveel ruimte in.

Bij de filosofie van de Stoa krijgt de moderne lezer al snel het idee dat de gegeven adviezen makkelijker zijn gegeven dan opgevolgd. Daar waren ze zich zelf ook van bewust. Het accepteren van de dingen zoals ze zijn, is volgens ‘de late stoïcijnen’ niet zomaar te bereiken door genoeg kennis te vergaren zoals ‘de vroege stoïcijnen’ meenden. Het is een geestelijke oefening. Zo vergt het overwinnen van woede een hele inspanning. En het overwinnen van verdriet lukte bijvoorbeeld Seneca ook niet, gaf hij zelf toe. Vooral verdriet door het verlies van dierbaren is een nauwelijks of niet te overwinnen iets.

Maar wie het niet probeert, komt nergens.  Zo raadt Seneca

zijn lezers aan om filosofische inzichten innerlijk te blijven her-

halen, als waren het gebeden. De ware stoïcijn prent zich als

ochtendritueel in hoe de zaken in elkaar zitten, spreekt zichzelf

gedurende de dag continu toe en herhaalt voor het slapengaan

nogmaals die wijsheden.

Dit stoïcijnse zelfprogrammeren lijkt haaks te staan op het

‘volgen van je gevoel’, dat in onze tijd zo populair is. Tegen-

woordig gaan de meeste mensen ervan uit dat iemand eerst

een gevoel heeft en op basis daarvan een keuze maakt.

In de stoïcijnse leer is het gevoel echter juist iets dat rationeel

geprogrammeerd kan worden. Iemand maakt een keuze en zijn                               Seneca

gevoel volgt die keuze. Iemand die bijvoorbeeld de keuze maakt om vriendelijk te blijven tegen een onbe-leefde klant zal zich vervolgens ook daadwerkelijk meer beheerst en kalm voelen dan iemand die zich laat gaan. Dit,  aldus de stoïcijnse leer. En de moderne psychologie toont aan dat die stoïcijnse gedachtegang helemaal zo gek nog niet is.

In de moderne sociale psychologie is een effect beschreven wat men ‘cognitieve dissonantie-reductie’ (cd) noemt. In een discussie over euthanasie, een aantal jaren geleden, werd mij verweten dat ik niet in de ga-ten had dat er bij mij sprake zou zijn van een dergelijke cd.  Ik wist toen niet wat dat was en liet het daarbij. Nu, na kennisname over cd,  weet ik het zeker: mijn pleidooi voor euthanasie heeft weinig of niets daarmee van doen. Maar goed, dat is terzijde…

Bij cd, zo weet ik nu, gaat het om het aanpassen van je gevoel wanneer je te maken krijgt met tegen-strijdige overtuigingen en overtuigingen die tegenstrijdig zijn met de situatie.  Zo zal iemand die gedwon-gen wordt in een blauwe auto te rijden terwijl hij oorspronkelijk een rode auto mooier vond, na een paar maanden rijden in zijn nieuwe auto het blauw vanzelf meer gaan waarderen. Uit onderzoeken blijkt zelfs dat wanneer iemand gedwongen wordt een vervelende taak uit te voeren, hij of zij dat werk op den duur als meer positief gaat ervaren. En wanneer wij iemand die wij zeer waarderen een kunstwerk horen aanprijzen dat we oorspronkelijk afzichtelijk vonden, waarderen we niet zelden nadien dat kunstwerk toch meer.

Bij deze voorbeelden zien we dus dat we emoties onbewust aanpassen aan onze situatie. Gevoelens ver-anderen naar aanleiding van de keuzes die we gemaakt hebben, maar ook naar aanleiding van de keuzes die voor ons gemaakt worden. Gevoelens vallen kortom te beïnvloeden. We kunnen onszelf tot op zekere hoogte herprogrammeren. Dit is ook het uitgangspunt van de cognitieve therapie in de psychologie. En het stoïcijnse programmeren van de geest loopt daarop vooruit.

• Herman

Vanwaar mijn aandacht voor de Stoa 77

Ik probeer in mijn Mijmeringen vooroordelen of voorkeuren te

vermijden. Maar mijn appreciatie voor het gedachtengoed van

stoïcijnen (zie Mijmeringen 20, 58, 75 en 76) mag duidelijk zijn.

En dat komt omdat de Stoa een filosofie vertegenwoordigt die

in de praktijk van alledag van waarde is gebleken.

In elk geval voor mij en veel anderen.

Hoewel het Stoagedachtengoed al 2000 jaar oud is, wint het de

laatste tijd aan populariteit. Het is in Amerika in een modern jas-

je gestoken (de ‘nieuwe’ stoa) en vervolgens overgewaaid naar

Nederland.

Een paar voorbeelden hoe de stoïcijnen mij in mijn recente leven hebben  geholpen.

Vorig jaar had het er de schijn van dat ik iets zou mankeren aan bepaalde organen. En een traject van behandelingen en in-/uit ziekenhuizen leek voorstelbaar. Achteraf was er gelukkig sprake van loos alarm en zie je dat we ons vaak onnodig druk maken. Maar toch! In die onzekere fase stelde ik vast dat ik op het eventueel disfunctioneren van mijn ‘lijf’ geen invloed had. Maar wel over óf en in welke mate ik alsdan een behandeltraject zou aangaan! En mijn referentiekader was en is: uitzicht houden op de terugkeer van een acceptabele kwaliteit van leven. Met andere woorden, in overleg met medici wilde ik de vraag beant-woorden hoe mijn leven er na een voorgesteld behandeltraject uit zal zien en of dat dan nog de moeite waard is. De ‘ontdekking’ dat mijn eigen afwegingen daarbij een rol kunnen spelen, was toen voor mij een grote opluchting!

In maart en april van het afgelopen jaar kreeg ik twee longontstekingen achter elkaar met de eerste keer ook nog eens vocht achter de longen. Het hersteltraject na 10 dagen ziekenhuisopname verliep tamelijk moeizaam en de bijbehorende prednison-ondersteuning kon ik maar lastig afbouwen. Die ontstekingen zijn me als feit overkomen. En het trage herstel kon ik zelf weinig of niet beïnvloeden. Maar de wijze waarop ik dat proces heb beleefd en mentaal heb ondergaan kon ik wel beïnvloeden: laten gebeuren en niet force-ren, was de repeterende boodschap aan mijzelf. En, de kleine verbeteringen op-zich waarderen en niet afzetten tegen mijn conditie van vóór die ontstekingen. Maar ook, niet geforceerd hopen dat ik eind sep-tember weer naar mijn overwinterplek zou kunnen verkassen. Die beslissing kon ik beter uitstellen totdat ik de overtuiging had dat zoiets wel weer zou kunnen (of niet)., zo was mijn gedachte En dit alles hield ik mij regelmatig voorhouden.

Inmiddels ben ik weer op mijn overwinterstek. Dus dat is weer gelukt! Maar wel op voorwaarde dat ik al-daar kan terug vallen op vrienden voor het geval dat… Want tja, een man van 80 jaar kan op de meest onverwachte momenten iets vervelends overkomen, toch?! Maar dat kan ook gebeuren als ik in Nederland zou blijven. Daarenboven, als ik me laat leiden door dergelijke angstgedachten, dan kan ik beter plaats gaan nemen achter die roemruchte geraniums.

Dus welke afwegingen hebben een rol gespeeld en de doorslag gegeven toch te gaan. Ten eerste natuur-lijk dat vreselijke Hollandse weer. Dat was in november al verschrikkelijk. En dat werd  er nadien niet beter op, zo kon ik op afstand concluderen op mijn zonnige Spaanse stek. En verder, als mij hier aan de Costa Blanca onverhoopt iets naars overkomt, weet ik me met een goede ziektekostenverzekering opgevangen door een Nederlandse huisarts en goede Spaanse zorgvoorzieningen. Daarenboven, ik ben als het moet op  eigen gelegenheid eventueel in twee dagen ook weer thuis. Dus ik heb een ‘ziekenhuistas’ klaar staan voor het geval dat. Ook heel geruststellend. Dit alles overwegende en nadat ik het goed tot mij door had laten dringen, is een onzeker gevoel tot een rustig en acceptabel niveau teruggebracht.

Met andere woorden, ik probeer de wijsheid van de stoïcijnen toe te passen: doen wat binnen mijn macht ligt en accepteren waar ik geen invloed op heb. Dat klinkt misschien als een open deur. Maar om dat in praktijk te brengen vraagt toch om de nodige zelfreflectie en het bewust omgaan met het besef dat je de condities rond een op-zich onafwendbare gebeurtenis meer kan beïnvloeden dan je misschien aanvanke-lijk zou denken. En dat is – althans voor mij – een hele geruststelling. Wat ligt er in mijn macht en wat niet? En het verschil zien tussen wat me overkomt enerzijds en de omstandigheden waaronder dat gebeurt anderzijds. En bij dat laatste kijken hoe de situatie er uitziet als ik daar veranderling ten goede in heb kunnen bewerkstelligen. Een soort van creatieve zelfsturing die begint met het onderkennen van mijn beperkingen en het leren zien van realistische verbeter-mogelijkheden. Dus steeds je afvragen: kan ik hier iets aan doen en zo ja wil ik dat? Is het antwoord twee keer ‘ja’, dan is het tijd voor actie. Is het antwoord ‘nee’, laat het dan zoveel mogelijk los.

Beeld jezelf in wat iets met je doet en bepaal heel bewust een houding daar tegenover. En wissel de angst voor wat er allemaal mis kan gaan in voor een anders-gaan-kijken en het op waarde schatten van alterna-tieven. Omstandigheden zijn vaak ten goede te beïnvloeden en kunnen er alsdan beter uit gaan zien dan aanvankelijk werd gedacht.

• Herman

Intuïtie, de zin daarvan 78

Intuïtie, daarover beschikken wij allemaal. Het woord komt uit het

Latijn en betekent letterlijk ‘innerlijk zien’. Intuïtie wordt vaak om-

schreven als iets weten zonder er over na te denken. Alsof je al

weet wat jou te wachten staat. Intuïtie wordt vaak gezien als het

zesde zintuig, een onverklaarbaar gevoel. Soms maken we een

keuze die niet de meest logische is, maar we nemen zo’n beslis-

sing dan op basis van een ‘onderbuikgevoel’, je intuïtie. De Zwit-

serse psychiater Jung stelde: ‘Intuïtie is de intelligentie van het

onderbewuste’. Het is ook een vermogen om de intenties of ge-

voelens van anderen in te kunnen in schatten zonder dat je over

veel bewuste informatie en argumenten beschikt.

Onderbewuste versus bewustzijn.

Maar goed. Dat onderbewuste van Jung, hoe zit het daarmee? Lange tijd heeft men gedacht dat het bewustzijn veruit superieur is boven het onderbewuste. Maar het onderbewuste kan tot 200.000 keer zoveel informatie verwerken als het bewustzijn. Men gaat er inmiddels ook van uit dat het bewustzijn veel informatie en overwegingen ‘leent’ van het onderbewuste. En op het gebied van vooroordelen staan het bewustzijn en het onbewuste vaak tegenover elkaar. Soms hebben we onbewust vooroordelen terwijl we die bewust niet willen hebben. Hoe het ook zij, het onderbewuste speelt een veel grotere rol dan je voor-heen misschien dacht.

Je onderbuikgevoel.

Je intuïtie volgen is niet hetzelfde als puur op je gevoel afgaan. Je krijgt een ingeving dat je iets moet doen of een bepaalde keuze moet maken, maar je kunt het niet verstandelijk beredeneren.

Waar komt dat vandaan?

Onze hersenen slaan onbewust informatie op. Dus zonder dat we het doorhebben. Als er iets gebeurt of iemand doet een uitspraak, dan scannen je hersenen de persoon of situatie en vergelijken die informatie met eerder opgeslagen gevoelens en ervaringen. En dat resulteert in dat ‘onderbuikgevoel’ waar ik het eerder over had. Maar wat is dat eigenlijk?

De hersenen staan constant in verbinding met het zenuwstelsel, een netwerk van neuronen. En die bevinden zich ook in je buik. Als je hersenen stress of spanning ervaren, leidt dat je bloed weg van de buik wat een ‘knoop in je maag’ veroorzaakt. Het kan ook de normale samentrekkingen van je darm veranderen, waardoor je je misselijk kunt gaan voelen. Deze connectie tussen het brein en je zenuwstelsel en je darmen is de basis voor dat  ‘onderbuikgevoel’.

Waarbij helpt intuïtie?

Je intuïtie helpt je bijvoorbeeld om onder tijdsdruk beslissingen te kunnen nemen. Het schat dan snel een situatie in waardoor je een besluit kan nemen. Daarnaast helpt het om gevaar in te schatten, oplossingen te bedenken of om een complexe situatie te overzien. Maar het is niet altijd goed je intuïtie te volgen! Je intuïtie kan het ook mis hebben. Soms is het beter om goed na te denken over alle verschillende opties en om alle voors en tegens op een rijtje te zetten. Je intuïtie is eigenlijk meer een extra hulp bij het nemen van beslissingen.

Hoe kun je je intuïtie goed gebruiken?

Intuïtie werkt erg goed om sociale situaties in te schatten. Meestal is je intuïtie daar beter in dan je bewustzijn. Naarmate ik ouder word, ‘betrap’ ik me er steeds vaker op dat ik ineens een ingeving krijg tijdens een gesprek. En zo’n ingeving lijkt dan op het inschatten van een keuze binnen een gespreks-onderwerp of het ‘binnenkrijgen van een boodschap’. Een inschatting of een boodschap die ik steeds vaker als aannemelijk aan mij toelaat.  Ook merk ik dat mijn intuïtie lijkt toe te nemen als ik me lange tijd met iets bezighoud. In het begin deed ik dergelijke intuïtieve ingevingen af als flauwekul en negeerde ik die. Maar nu ik er meer acht op sla en dergelijke ‘boodschappen’ aan me toelaat, ga ik er ook meer op ver-trouwen. Wel vind ik het dan raadzaam toch bewust de nodige vragen te stellen en dergelijke intuïtieve gedachten en conclusies te onderzoeken. Maar ook dat wordt minder omdat ik meer en meer vind dat ik op mijn intuïtie kan vertrouwen. Het lijkt wel of ik meer inzicht in de kracht en nauwkeurigheid van mijn intuïtie krijg.  En ook ga ik steeds meer zien wanneer er wel of niet sprake is van intuïtie.

Eigenlijk word je – zo bezig zijnde -  je meer bewust van alle gewoontes die je je leven lang hebt ontwikkeld en die je vervolgens slaafs volgt als instrument om beslissingen te nemen of iets in te schatten. Het is goed om dat te doorbreken en het leven minder op de automatische piloot van je bewustzijn te leven. Al die opgebouwde gedachtes, gewoontes en aangeleerde patronen geven weliswaar vorm aan hoe jij de wereld ervaart: vertrouwd en comfortabel. Maar het weerhoudt je er ook van om nieuwe dingen uit te proberen en het gevoel van vastzitten in en aan al die gewoontepatronen te doorbreken.

Meer in verbinding komen met je intuïtie is dan mogelijk een antwoord daarop.

• Herman

Taalfouten 79

Als we kijken naar taaladviesboeken na 1900, dan blijkt dat er een kleine groep regels is die opnieuw en opnieuw en opnieuw wordt herhaald. Zoals het gebruik van als en dan. Als je de ene keer groter als leest, en de andere keer groter dan, of als je de ene keer aantal is en de andere keer aantal zijn tegen komt, dan wil je weten hoe het eigenlijk zit. Tenminste, ikke wel.

Doorgaans wordt hierbij naar geschreven teksten gekeken. De meeste taaladviezen zijn daar ook op ge- richt.  Maar ook het mondelinge taalgebruik kan wel wat meer zorgvuldigheid gebruiken, vind ik.

Internetlijstjes met titels als ‘dit zijn dé taalfouten waar iedereen zich aan ergert’ liggen dicht bij wat ‘gewone’ mensen echt stom vinden. Interessant is dat als/dan het vaakst wordt genoemd. Maar ook hun als onderwerp en het onderscheid jou/jouw en me/mijn. Mensen vinden dergelijke kwesties best belangrijk, of ze voelen zich bij dergelijke problemen onzeker.

Om erachter te komen wat mensen de ergste taalfouten

vinden, is het ‘t beste ze er gewoon naar te vragen in een

enquête.

Zoiets is in 2014 gedaan door Hans Bennis en Frans Hins-

kens. Zij gaven proefpersonen een lijst met tien grammati-

cale taalverschijnselen en vroegen welke hiervan het ‘foutst’

was. De twee die mensen het ergst vonden, waren:

een aardige meisje en hij heb.

Grammaticale kwesties die vaak voorkomen:

• Groter dan/als
• Het huis dat/wat
• Een aantal mensen is/zijn
• Hen/hun
• Gebruik van om
• De man met wie/waarmee
• Zij/hun hebben
• Dubbele ontkenning

Groter dan/als

In gesproken taal wordt vaak als gebruikt in plaats van dan. Het is echter ‘hij is ouder dan ik’. Trouwens, het is dus ook niet dan mij. Na een vergrotende trap is het dan.  En ook is het ‘iets anders dan’. Als wordt bedoeld dat het eerste gelijk is aan het tweede, gebruik je als: ‘hij is even oud als ik.’

Het huis dat/wat

Juist is: ‘het boek dat op tafel ligt’ en ‘een huis dat te koop staat. ‘Dat’ wordt gebruikt als wordt verwezen naar iets bepaalds. In dit geval: het boek en een huis. Als wordt verwezen naar iets onbepaalds wat geen specifieke zelfstandigheid aanduidt maar iets algemeens, dan gebruiken we ‘wat’. Bijvoorbeeld: Het enige wat ik van je vraag, is een beetje medewerking.

Een aantal mensen is/zijn

Het kan allebei. Maar soms ligt een enkelvoud of een meervoud meer voor de hand door de context. Maar zowel een aantal mensen waren te laat en een aantal mensen was te laat is correct.

Hen/hun

De klassieke schoolregel voor hen en hun is: we gebruiken hun voor het meewerkend voorwerp zonder voorzetsel en hen voor het lijdend voorwerp en na een voorzetsel. Maar het is ook mogelijk het woordje ze te gebruiken in plaats van hen of hun als er naar personen wordt verwezen.

Gebruik van ‘om’

Om is verplicht als de bijzin een bepaling van doel is. 'Dat boek is te dik om in één keer uit te lezen’. Maar ook als er meer informatie wordt gegeven over een zelfstandig of bijvoeglijk naamwoord in de hoofdzin: 'Maria vindt het leuk om te dansen', 'Het was een prijs om van te schrikken’.

Maar je mag om ook gebruiken in een zin als het ook kan worden weglaten. Bijvoorbeeld ‘Het is moeilijk (om) dat te geloven?’ De keuze voor het al dan niet gebruiken van om is in de meeste gevallen een kwestie van stijl en persoonlijke smaak. Het gebruik van om verheldert echter vaak wel de structuur van de zin.

De man met wie/waarmee

Als het om zaken gaat gebruik je altijd waarmee. ‘Het mes waarmee ik de ui snijd, is stomp’. Ook bij perso-nen wordt regelmatig waarmee gebruikt, vooral in de spreektaal.

Mag je met waarmee, waarvan, waarover, waaraan enzovoort naar personen verwijzen, of moet je in plaats daarvan met wie, van wie, over wie, aan wie gebruiken? Beide zijn goed. Maar in de geschreven contexten, zoals zakelijke teksten, hebben de omschreven vormen (met wie, van wie enzovoort) nog wel de voorkeur.

Zij/hun hebben

Hier is nog een taalwereld te winnen! Het is de meest gemaakte fout: Hun hebben, hun vinden. Hun als onderwerp gebruiken (bijv. hun zijn, hun doen, hun zeggen) geldt nog steeds als een flinke taalfout. Dus 'Hun hebben dat gedaan', is een ernstige en lelijke fout. Niet alleen in de schrijftaal, maar óók in de spreektaal. Het klinkt ook lelijk, vind ik.  'Zij hebben dat gedaan' is wél juist.

Dubbele ontkenning

Een dubbele ontkenning is het herhalen van een ontkennend woord in een zin. Er staan dan dus twee ont-kenningen in. We spreken dan van een dubbele ontkenning.  Normaal gesproken heft de ene ontkenning dan de andere op. Bijvoorbeeld: Het is nog nooit gebeurd dat Sofie geen voldoende had. Hier heffen nooit en geen elkaar op: benadrukt wordt dat Sofie altijd een voldoende heeft. Soms heffen de twee ontken-ningen elkaar alleen gedeeltelijk op: Ton is een niet onverdienstelijk roeier. In dit geval wordt er uitgedrukt dat Ton een behoorlijk goede roeier is. Dergelijke dubbele ontkenningen worden vaak ingezet als stijlfiguur.

Maar ‘Ik heb nooit geen zin in die les’ kan niet. Want nooit en geen heffen elkaar niet op, maar versterken elkaar. Beter is: Ik heb helemaal geen zin in die les of Ik heb absoluut nooit zin in die les.

• Herman

Je moet lijden om gelukkig te kunnen zijn, dacht Nietzsche 80

Nietzsche kan ons helpen betekenis te geven aan een zinloos leven, zegt

filosoof Balthasar Thomass. ‘We moeten ja zeggen tegen het leven.’

Thomass (1967) is jazzpianist en filosofiedocent.

God is dood en de wereld is zinloos, dacht Friedrich Nietzsche (1844-1900).

Daarom staat de Duitse filosoof bij veel mensen bekend als een nihilist.

‘Maar Nietzsche probeert de samenleving juist te genezen van het nihilisme’,

zegt de Franse filosoof Thomass. ‘Want de dood van God is niet de oorzaak

van het nihilisme, maar het geloof in God is zelf nihilistisch’. Thomass: ‘De

nihilist heeft een onechte wereld nodig, een god, omdat hij niet gelooft in de

werkelijkheid. Omdat mensen geen betekenis weten te vinden in de werkel-

ijkheid, creëren ze ficties en mythologieën en presenteren die als de waarheid’.

Maar hoe vind je volgens Nietzsche dan wel betekenis in een betekenisloze wereld?

Daarover schreef Thomass het boek Met Nietzsche aan de keukentafel.

Om voorbij te gaan aan nihilisme, moet je het doorstaan. Je moet de volslagen zinloosheid van de wereld doorleven. Je moet oog in oog komen te staan met het nihilisme en je eigen betekenis creëren.

Een vraaggesprek met Thomass.

Het klinkt als een paradox: de wereld is zinloos, dus moeten we onze eigen betekenis creëren. Is er nou wel of geen betekenis?
'Nietzsche gebruikt de kunstenaar als voorbeeld. De übermensch – degene die zijn of haar eigen bete-kenis weet te creëren – is een kunstenaar. Je kan een schilderij maken van de banaalste of lelijkste dingen, je kan geweldige foto’s maken van een parkeerplaats of een vuilnisbelt, en op die manier bete-kenis creëren uit zinloosheid.'

Betekenis creëren uit zinloosheid?
'Nietzsche is een filoloog, een professor van antieke talen en teksten. In sommige extreme gevallen interpreteren filologen talen waarvan we niet zeker weten hoe die werkten, zoals Egyptische hiërogliefen. Filologen nemen die betekenisloze tekens en stoppen er vervolgens betekenis in: ze geven een inter-pretatie. De werkelijkheid heeft geen betekenis, betekenis komt van de interpretatie. De kunstenaar is iemand die de werkelijkheid interpreteert en er een perspectief op biedt.'

Het is nogal een opdracht die Nietzsche ons geeft: creëer je eigen betekenis.
'Dat is het probleem met Nietzsche, het is heel makkelijk om te zeggen: creëer je eigen betekenis. Maar het is een moeilijke taak. Is iedereen daartoe in staat of vragen we dan te veel van mensen? Ik weet het niet.'

Kan kunst helpen?
‘Kunst speelt in onze samenleving niet meer de rol die het had in Nietzsches tijd, waarin musea en opera-huizen de moderne kerken waren. Kunst heeft zijn glans verloren, het is alledaags geworden door Netflix, YouTube, Spotify.'

Is het niet juist goed dat kunst toegankelijker is geworden voor een breder publiek?
‘In de jaren zeventig nodigden mensen elkaar thuis uit, ze deden de lichten uit en gingen samen naar Pink Floyd luisteren alsof het een kosmische ervaring was. Nu hebben mensen een playlist op Spotify op de achtergrond aanstaan. Het idee dat muziek ons leven of onze samenleving kan veranderen leeft niet meer. Wat worden kunstenaars tegenwoordig genoemd? Content creators. Het is verschrikkelijk.'

Zijn er leefregels voor een nietzscheaans leven?
'Ja, en veel ook. Een van de belangrijkste is Nietzsches kritiek op ressentiment, vooral de verwoestende krachten daarvan. We koesteren allemaal wrok: naar onze ouders, ex-geliefden, partners, de maatschap-pij, de overheid, rijke mensen, immigranten. De lijst is eindeloos.

Nietzsche zet daar een affirmatie van het leven tegenover: we moeten ja zeggen, in plaats van nee. Welke houding nemen we aan tegen de dingen die we haten, dingen waarvan we walgen of die ons depressief maken?

Moeten we daar tegenin gaan, ertegen vechten, het veroordelen en bekritiseren? Of moeten we er afstand van nemen en iets anders gaan doen?

'Nietzsche pleit voor dat laatste. Ja-zeggen betekent dus niet dat je overal maar ja op zegt, het betekent dat je iets nieuws gaat construeren in plaats van zaken te bekritiseren. In plaats van nee te zeggen tegen het ene, zeggen we ja tegen het andere. Je kan een heel leven spenderen aan het bekritiseren van dingen, en natuurlijk zijn er soms zaken waar je je tegen moet verzetten, maar het is belangrijker om er iets anders voor in de plaats te bouwen – iets te vinden waar je wél in gelooft.'

Klinkt erg positief.
'Daar stoor ik me ook echt aan. Het klinkt als een mantra uit Silicon Valley, of als die slogan van Nike: Just Do It. Maar het is veel complexer dan dat. Voor Nietzsche hoort negativiteit bij de affirmatie van het leven. Lijden is een onvermijdelijk deel van het leven. Dat betekent niet dat we het leven moeten opgeven, we moeten accepteren dat het er onderdeel van is. Je zult troosteloosheid, wanhoop en betekenisloosheid moeten doorstaan om gelukkig te worden. Geluk en lijden zijn immers twee kanten van dezelfde medaille: alleen als je diep kunt lijden, kun je ook diep geluk voelen. De persoon die pijn koste wat kost probeert te vermijden, zal nooit echt gelukkig zijn.

Het is wel Nietzsches bedoeling om de negativiteit te overwinnen. Dus in plaats van te blijven hangen in ressentiment of nihilisme, zegt Nietzsche: wat geeft jou een gevoel van kracht? Wat zorgt ervoor dat jij je levendiger voelt? En wat kan je daarmee bouwen? Dat is een krachtig idee, ook al klinkt het een beetje als een Nike-slogan.'

• Herman